Een unieke studie om het debat rond de strijd tegen het stijgende absenteïsme bij de verkiezingen te voeden

De grote meerderheid van de waarnemers van het openbare en institutionele leven in België stelt zich minstens om de 4 tot 5 jaar vragen bij het toenemend ‘absenteïsme’ van Belgen die wegblijven uit het stemhokje bij de Europese, federale, gewestelijke en gemeenteraadsverkiezingen.

Ook itsme^® heeft zich die vraag gesteld. itsme^® is de online identiteitsapp waarmee ondertussen reeds meer dan 40% van de Belgen zich online identificeren, transacties bevestigen en gekwalificeerd elektronisch ondertekenen. In die context is itsme^®
ook een alom erkende en populaire toegangssleutel tot de online diensten van de overheid. De brug naar online stemmen is snel gemaakt: dit zou wel eens één van de manieren kunnen zijn om het absenteïsme een halt toe te roepen 

Daarom hebben itsme^®, de Vakgroep Politieke Wetenschappen (POLI/VUB) en het Centre d’Etude de la Vie Politique (Cevipol/ULB) besloten hierrond een studie te organiseren. Onder leiding van professor Jean-Benoit Pilet zullen zij de resultaten van deze studie afleveren op 13 oktober 2021, dus dag op dag 3 jaar vóór de volgende provinciale en gemeenteraadsverkiezingen.

Bij de recentste stembusgang van 2019 hebben niet minder dan 1.400.000 stemgerechtigde landgenoten de stembureaus links laten liggen. Dat is 17% van de bevolking die gevraagd wordt om haar afgevaardigden te verkiezen. Mochten zij de handen in elkaar slaan en een partij vormen, dan zouden zij zonder meer machtiger zijn dan eender welke democratische partij in het land. ‘Zij’, dat zijn de burgers die op verkiezingsdag geen geldige stem hebben uitgebracht. In sommige gevallen gaat het om een fout bij het invullen van het stembulletin die leidde tot een ongeldige stem. Anderen ondervonden een praktisch probleem (gezondheid, beroepsverplichting, verplaatsing, enz.) om zich naar hun stembureau te begeven. En voor velen ging het ook om een bewuste keuze om niet te gaan of om een blanco of ongeldige stem uit te brengen. De redenen waarom deze burgers ervoor kiezen weg te blijven, of blanco of ongeldig te stemmen, lopen overigens nogal uiteen.

Achter die ’stemonthouding’ gaat overwegend desinteresse en in toenemende mate ontevredenheid schuil over het georganiseerde politieke leven in onze parlementen, regeringen en partijen. Daar dient dieper op ingegaan te worden, willen we de oorzaken van die afwijzende houding begrijpen.

Het debat leeft zowel in Kamer als Senaat. Er wordt een verslag van de Senaat verwacht waar een commissie zich over ‘democratische vernieuwing en burgerschap’ gebogen heeft. Ook de gewestelijke parlementen hielden zich al met de kwestie bezig. En dan zijn er nog de Algemene Beleidsverklaringen van de verschillende regeringen van het land. Op bepaalde bevoegdheidsniveaus werden overigens al electorale hervormingsinitiatieven genomen. Het Vlaams gewest heeft ervoor gekozen om vanaf de lokale verkiezingen van 2024 de stemplicht op te heffen. Ze besliste ook om de lijststem af te schaffen en de kiezer een groter gewicht te geven bij het aanduiden van de burgemeesters. Wallonië van zijn kant heeft ervoor gekozen om het elektronisch stemmen helemaal te verlaten en terug te keren naar het papieren stemformulier. Wat de uiteenlopende hervormingen in elk geval aantonen is dat het onderwerp leeft.

In mei 2024 trekken de Belgen opnieuw naar de stembus om hun federale en gewestelijke volksvertegenwoordigers te kiezen. En de eerste zondag van oktober van datzelfde jaar kiezen ze hun nieuwe gemeente- en provincieraden. 

In een representatieve democratie zoals België kunnen we er niet onderuit om dringend te gaan nadenken over de oorzaken van zoveel afzijdigheid. Op die manier kunnen we het debat aangaan over de mogelijke oplossingen om de strijd aan te binden met de onverschilligheid van de burgers ten aanzien van de verkiezingen.

Het project is een initiatief van itsme^® en wordt uitgevoerd door de Vakgroep Politieke Wetenschappen van de VUB en Cevipol (Centre d’Etude de la Vie Politique). Het einddoel is een wetenschappelijke studie over wat bepalend is voor de verkiezingsdeelname in België.

In België werd de kwestie beduidend minder onderzocht dan in bepaalde andere democratieën omdat de stemplicht ons lang behoed heeft voor een te sterke terugval van de verkiezingsdeelname. Bijgevolg is er in België geen uitgebreid onderzoek voorhanden naar de factoren die verkiezingsdeelname bevorderen of integendeel afremmen. Deze studie wil deze leemte graag invullen.

Het onderzoek duikt enerzijds in de internationale wetenschappelijke literatuur aan de hand waarvan een inventaris opgemaakt kan worden van de voornaamste determinanten voor het stemgedrag (vanuit een sociologisch, politiek en institutioneel perspectief). Anderzijds bekijkt het ook de studies naar de efficiëntie van de uiteenlopende hervormingen en maatregelen die andere democratieën hebben genomen in de strijd tegen een lage verkiezingsopkomst. Op basis van die volledige inventaris zal het debat kunnen geopend worden rond mogelijke oplossingen om de neergang in de verkiezingsdeelname in België een halt toe te roepen.

Professor Jean-Benoit Pilet (Cevipol): “België heeft zich minder dan andere landen vragen gesteld bij de oorzaken en de gevolgen van stemonthouding. Het is dus van cruciaal belang om lessen te trekken uit het werk dat in dat verband geleverd is in onze buurlanden. (Stemonthouding is immers een fenomeen dat tal van democratieën treft). Zo krijgen we beter vat op de geleidelijke achteruitgang van de verkiezingsdeelname in ons land”.

Professor Sylvie Erzeel (VUB): “Een vergelijkend onderzoek zal ons niet alleen veel leren over de voorwaarden voor verkiezingsdeelname, maar zal ons ook nieuwe perspectieven bieden over de toestand van de democratie in België”.

Professor Dave Sinardet (VUB): “Iedereen met een hart voor ons democratisch systeem zal akkoord gaan met het uitgangspunt dat de toenemende desinteresse en onverschilligheid voor het politieke leven zorgwekkende fenomenen zijn die we in al hun dimensies en nuances moeten proberen te begrijpen. Enkel op een dergelijke basis kunnen we proberen om constructieve en efficiënte antwoorden te vinden”.

Professor Didier Caluwaerts (VUB): “We staan voor een vreemde paradox. België was in 1893 een van de eerste landen om de stemplicht in te voeren en het behoort tot de uitzonderingen waar het systeem nog van kracht is. Anderzijds weten we bitter weinig over de redenen waarom Belgische burgers wel of niet stemmen. Dit onderzoek zal dus niet alleen een grote wetenschappelijke meerwaarde hebben maar ons ook, als bezorgde burgers, een overzicht geven van de werking van onze democratie”. 

Voor de onderneming Belgian Mobile ID en zijn online identiteitsapp itsme^®— een mooi voorbeeld van een publiek-private samenwerking — gaat het er vooral om het nadenken rond de mogelijke rol en impact van e-voting in de maatschappij te ondersteunen. De app itsme^®heeft niet alleen het grootste respect voor privacy in de digitale wereld, maar wil ook een constructieve bijdrage leveren aan de maatschappelijke uitdagingen waarvoor de Staat en onze medeburgers zich bij de volgende stembusafspraak geplaatst weten.

Sinds 2017 is het mogelijk voor gebruikers van itsme^® om zich met de app te identificeren, digitale transacties te bevestigen en een officiële handtekening te zetten. Dat kan op twee heel eenvoudige manieren: met één enkele code van vijf cijfers of met een digitale vingerafdruk. De app is gemakkelijk in gebruik, veilig en respecteert vooral de privacy.

De app voor digitale identificatie is ondertussen de kaap van de 3 miljoen actieve gebruikers voorbij. Daarvoor wordt samengewerkt met tal van partners uit verschillende sectoren, zoals banken, overheidsdiensten, ziekenhuizen, verzekeringen, HR-bedrijven, sociale secretariaten, platformen voor documentbeheer, de vastgoedsector, de notarissen, boekhoudkantoren, dienstverleningsinfrastructuren, mobiliteitsbedrijven en nog heel wat andere. De app wordt door meer dan 150 privéondernemingen gebruikt als identificatie- en authenticatiemiddel en ruim 350 bedrijven gebruiken hem als elektronische handtekening.

De app is sinds januari 2018 erkend door de overheid (BoSa) als identificatiemiddel met het garantieniveau ‘hoog’. In december 2019 volgde ook de erkenning door de EU. 

Stephanie De Bruyne, CEO van Belgian Mobile ID, benadrukt: 

Cevipol/VUB en itsme^® verbinden er zich toe om de resultaten van deze studie op maandag 13 oktober bekend te maken. Die datum is niet toevallig gekozen. 13 oktober is exact 3 jaar vóór de provincie- en gemeenteraadsverkiezingen van 2024, de eerste in hun soort waarbij de stemming verplicht blijft in de 262 Waalse en in de 19 Brusselse gemeenten, maar waar in de 300 Vlaamse gemeenten burgers vrij zullen zijn om al dan niet hun stem uit te brengen.