Stemmen is slechts één van de actiemiddelen van burgers. Hoewel de parlementaire democratie de hoeksteen blijft van onze maatschappij, bestaan er talrijke andere vormen van burgerparticipatie die de democratie levend houden. Een nieuwe studie van de VUB, ULB, op aanvraag van itsme^®, lijst al deze initiatieven op en geeft aanbevelingen om de betrokkenheid van de burger bij de politieke besluitvorming te vergroten. 

In welke mate is de Belg betrokken bij de stembusgang en de ruimere politieke besluitvorming? Wat zijn, naast het stemhokje, de alternatieven om burgers te betrekken bij de ontwikkeling van het overheidsbeleid? Dat is het voorwerp van een tweedelige academische studie van het Departement Politieke Wetenschappen (POLI) van de VUB en het Centrum voor de Studie van de Politieke Praktijk (Cevipol) van de ULB. Het onderzoek krijgt de steun van de identiteitsapp itsme^®, de toegangssleutel tot de onlinediensten van de overheid (en van vele privépartners). 

Het eerste luik van de studie over politieke betrokkenheid verscheen in oktober 2021. Hierin onderzochten de VUB en de ULB de motivatie van mensen om al dan niet te gaan stemmen. Volgens de laatste schattingen zou 17% van de Belgen het op de verkiezingsdag laten afweten en niet of ongeldig stemmen – ondanks de stemplicht. De redenen hiervoor variëren van louter praktische obstakels over sociologische factoren tot weloverwogen ideologische keuzes.  

De onderzoekers reikten oplossingen aan om meer mensen naar de stembus te krijgen, zowel op korte als op lange termijn. Onder meer programma's voor burgerschapsvorming, de ontwikkeling van online stemtesten, directer contact met verkozenen, een betere vertegenwoordiging van minderheidsgroepen, het eenvoudiger maken van het stemproces en online stemmen werden aangehaald. 

Op langere termijn wezen de onderzoekers ook op de noodzaak om de politieke participatie buiten de verkiezingen te bevorderen. Instrumenten als petities kunnen ervoor zorgen dat burgers meer inspraak krijgen, wat tot meer transparantie in de besluitvorming kan leiden. In die zin dragen ze bij tot het herstel van de band tussen politiek en burgers, wat helpt om de hoofdoorzaken van stemonthouding te bestrijden.  

Het tweede luik van de studie van de VUB, ULB en itsme^®, dat dit jaar verschenen is, gaat dieper in op deze thematiek. De studie geeft een gedetailleerd overzicht van alle mogelijke instrumenten voor burgerparticipatie die zich ontwikkelen binnen het Belgische politieke systeem.  

Een studie over burgerparticipatie zonder politieke participatie zou weinig zin hebben. Daarom werd dit nieuwe luik van de studie reeds ter informatie en reactie verspreid onder de politieke partijen. Sommige politieke persoonlijkheden en partijen werden dus reeds uitgenodigd om hun feedback te delen. 

Ondanks het toenemende belang van burgerparticipatie, blijkt dat men de participatieve democratie niet als een wondermiddel mag beschouwen om de betrokkenheid van de burger bij de politieke besluitvorming te vergroten. Vooreerst laat de analyse van het wettelijk kader zien dat er vandaag weinig geïnstitutionaliseerde mechanismen voor burgerparticipatie bestaan.  

Daarnaast blijkt het moeilijk om bepaalde burgers bij de participatieve democratie te betrekken en, niet verrassend, zijn dit vaak dezelfde burgers die niet gaan stemmen. Geografische afstand kan het moeilijk maken om te participeren, net als de tijd die nodig is om deel te nemen. Er zijn ook heel wat individuele belemmeringen op te noemen, denk maar aan weinig digitale vaardigheden hebben, een andere moedertaal spreken of niet vertrouwd zijn met institutionele ruimten zoals parlementen of gemeenteraden. Sommige personen denken bovendien dat ze niet bevoegd zijn om hun mening te geven en nemen daarom niet deel. Deze zelfdiskwalificatie is een van de moeilijkst te overwinnen belemmeringen.  

Voorts zijn er veel organisatorische valkuilen die kunnen verhinderen dat deze participatiemechanismen hun rechtmatige plaats vinden in onze institutionele systemen. Zo leiden de meeste participatieprocessen zelden tot concrete aanbevelingen en is er achteraf weinig ruimte voor evaluatie en feedback.  

Ten laatste blijkt ook dat weinig burgerinitiatieven een digitale component bevatten. Dit lijkt contra-intuïtief, aangezien de digitalisering een interessante manier kan zijn om meer mensen te betrekken en de technologie reeds beschikbaar is. Digitale technologieën creëren mogelijkheden om rechtstreeks informatie met elkaar te kunnen delen in een virtuele ruimte. Ze bieden met andere woorden de mogelijkheid om belemmeringen in tijd of afstand te overwinnen. Misschien zouden mensen vaker politiek betrokken zijn mocht de participatie digitaal kunnen verlopen. 

Het tweede luik van de studie van de VUB, ULB en itsme^® concludeert dat er nog veel verbetering mogelijk is op het gebied van burgerparticipatie in België. Er ontbreekt een duidelijk wettelijk kader en geijkte woordenschat over participatie, denk maar aan de verwarring over de begrippen ‘aanbeveling’ en ‘voorstel’. Dit leidt tot het risico dat burgers kritiek uiten, afhaken of een gebrek aan steun vertonen. Hun verwachtingen worden immers beïnvloed door uiteenlopende en vage benamingen die moeilijk te vertalen zijn in praktische implicaties. Het rapport geeft een overzicht van best practices mee die overheden kunnen toepassen. Onder meer communicatie en transparantie komen naar voor als doorslaggevend voor het succes van burgerparticipatie-initiatieven.  

Daarnaast bestaan er heel wat andere stimulansen die toetreding tot het participatieproces kunnen bevorderen. Bijvoorbeeld: de kosten vergoeden, een begrijpelijke woordenschat hanteren, een inclusieve communicatie voeren, voorrang geven aan online participatieprocessen, enz.  

De inzet van digitale participatiemiddelen of e-participatie kan zorgen voor een betere uitwisseling en dus meer betrokkenheid tussen overheden en burgers. Een breed gedragen app als itsme^® zou hierbij zeker een rol kunnen spelen.  

Bijna 7 miljoen Belgen, ruim 85% van de volwassen bevolking, hebben reeds een itsme^®-account aangemaakt: het bereik ligt dus erg hoog. Dankzij itsme^® zouden burgers zich veilig en makkelijk kunnen identificeren, om zo eenvoudiger te kunnen deelnemen aan burgerparticipatieprocessen. Op die manier kan de burger dankzij itsme^® veilig en vanop afstand zijn stem laten horen, via zijn eigen computer, tablet of smartphone. Dit kan bovendien perfect anoniem: door in te loggen met itsme^® wordt de identiteit van de burger gegarandeerd, zonder die identiteit evenwel te koppelen aan de stem zelf. Het online stemplatform, dat op geen enkele manier aan itsme^® is gekoppeld, registreert de stemkeuze volledig anoniem. De integratie van deze digitale component zou meer burgers ertoe kunnen aanzetten alsnog hun stem uit te brengen in politieke kwesties.  

Sinds het eerste luik van de studie heeft itsme^® al extra stappen ondernomen om e-participatie nog toegankelijker te maken, onder meer door het openstellen van de app aan 16- en 17-jarigen. Zij zullen zich moeten inschrijven om hun stem te kunnen uitbrengen voor de Europese verkiezingen van 2024. Sinds  
1 mei 2023 is het registratieplatform voor jongeren die Europees willen stemmen geopend, en zij kunnen dus itsme^® gebruiken om in te loggen. 

In juni 2024 gaan de Belgen opnieuw naar de stembus om hun federale, regionale en Europese vertegenwoordigers te kiezen. En op de tweede zondag van oktober zullen ze kunnen stemmen voor de nieuwe gemeente- en provincieraden. Er staat dus veel op het spel ... In dat opzicht is deze studie boeiend, want ze bewijst dat er remedies bestaan voor de tanende relatie tussen burgers en politiek!  

Het onderzoek reikt mogelijke oplossingen aan om de huidige moeilijkheden van de participatieve democratie in België te overwinnen. Tegelijk bewijst de tweedelige studie dat er geen magische formule bestaat. Enkel de som van verschillende oplossingen en voorstellen zal onze democratie vooruithelpen en het vertrouwen in onze instellingen en onze verkozen vertegenwoordigers helpen herstellen.