België: Studie VUB-ULB neemt voor het eerst tanende kiesopkomst in België onder de loep

De betrokkenheid bij verkiezingen daalt al decennialang in België. Bij de recentste stembusgang van 2019 hebben niet minder dan 1,3 miljoen, en dus 17% van de stemgerechtigde landgenoten geen of een blanco of ongeldige stem uitgebracht. Om hun motieven beter te begrijpen, hebben de VUB en ULB op vraag van identiteitsapp itsme^® een grootschalige studie gevoerd naar het electorale absenteïsme in België. Met deze studie willen de drie initiatiefnemers het debat openen en realistische oplossingen aanreiken om de afstand tussen burger en politiek te verkleinen.

Onthouding van stemming is in heel wat democratieën een punt van zorg. In België heeft de stemplicht er tot nu toe voor gezorgd dat de verkiezingsdeelname relatief op peil bleef. De laatste jaren stijgt het aantal niet-stemmers echter langzaam maar zeker: de laatste drie verkiezingen (2010, 2014, 2019) kenden zelfs de hoogste percentages ooit. Bij de parlementsverkiezingen van 2019 nam een recordaantal van bijna 1 miljoen kiezers niet deel aan de verkiezingen en bracht 5,4% een blanco of ongeldige stem uit. Opgeteld gaat het dus om 17% van de geregistreerde kiezers die het laat afweten. Intussen heeft de Vlaamse overheid beslist om vanaf 2024 de stemplicht af te schaffen voor de gemeente- en provincieraadsverkiezingen. Wallonië zal dan weer het experiment met stemmen op papier voortzetten.

In het licht van deze nieuwe evoluties is het hoog tijd om een blik te werpen op de factoren die ertoe leiden dat Belgische kiezers hun stem niet uitbrengen. Tot nu toe is er in ons land nooit veel onderzoek gevoerd naar electoraal absenteïsme, maar gegeven het stijgende aantal niet-stemmers leeft het onderwerp meer dan ooit. In deze context werd een grootschalige studie uitgevoerd door de Vakgroep Politieke Wetenschappen (POLI) van de VUB en het Studiecentrum van het Politieke Leven (Cevipol) van de ULB.

Het rapport van de VUB en ULB bestaat uit twee delen. In het eerste deel bespreken de onderzoekers waarom electoraal absenteïsme een probleem voor de democratie kan zijn, geven ze een stand van zaken van dit absenteïsme in Europa en België en lijsten ze de redenen op waarom burgers het op de verkiezingsdag laten afweten. Sommige mensen ondervinden louter praktische problemen om zich naar hun stembureau te begeven, maar voor een belangrijke groep gaat het om een weloverwogen keuze om niet te gaan stemmen. Achter die ’stemonthouding’ gaat overwegend desinteresse en in toenemende mate ook ontevredenheid schuil over het georganiseerde politieke leven in ons land.

Deel twee van het rapport reikt mogelijke oplossingen aan om het verkiezings-absenteïsme te verminderen, zowel op korte als op langere termijn. Zo hebben verschillende landen programma’s voor burgerschapsvorming ingevoerd, in de hoop dat dit meer jongeren opnieuw bij het verkiezingsproces betrekt. Een andere manier om de betrokkenheid te verhogen, is de ontwikkeling van online stemtesten, waarbij kiezers informatie kunnen inwinnen over de politieke standpunten van partijen. Ook frequenter en directer contact met kandidaten en verkozenen verhoogt de stembereidheid aanzienlijk. Volgens dezelfde logica blijkt bovendien dat meer transparantie over de beslissingen van verkozenen gunstige effecten heeft op de opkomst bij verkiezingen. En ook een betere vertegenwoordiging van minderheidsgroepen helpt om het politieke cynisme tegen te gaan.

Op korte termijn kunnen vooral de modaliteiten van de verkiezingen zelf invloed hebben op de opkomst. Naast het organiseren van informatiecampagnes en het behouden van de stemplicht, speelt vooral het vereenvoudigen van het stemproces een belangrijke rol. Ook hier zou de identiteitsapp itsme^® een rol kunnen spelen, aldus itsme^®-CEO Stephanie De Bruyne. 

In België moet de kiezer zich nog fysiek naar het stemhokje begeven op een vooraf vastgelegde dag. Dit zorgt er blijkens de studie voor dat een aantal mensen niet komt opdagen aan de stembus. Het stemgedrag zou gestimuleerd kunnen worden indien de kiezer ook online zou kunnen stemmen, bijvoorbeeld van thuis uit op de computer of vanop afstand op de smartphone. Met de identiteitsapp itsme^® bestaat er al een breedgedragen oplossing in België om e-voting technisch mogelijk te maken. Zowat 70% van de volwassen Belgische bevolking heeft ondertussen een itsme^®-account aangemaakt. Omdat de Belg intussen zo vertrouwd is met itsme^®, zou het de manier bij uitstek kunnen zijn om de kiesprocedure te vereenvoudigen.

De app zou door het volledige kiespubliek gebruikt kunnen worden als stemmethode, maar voor bepaalde specifieke doelgroepen kan de mogelijkheid om te stemmen vanop afstand met itsme^® wellicht het grootste voordeel opleveren. Denk maar aan weifelende kiezers, jongeren en senioren, maar ook niet-Belgische stemgerechtigden en Belgen in het buitenland. Daarnaast zou het mogelijk zijn de app niet alleen te gebruiken bij verkiezingen, maar ook bij andere bevragingen in de ruimere context van burgerparticipatie.

Bij e-voting is het van groot belang dat het systeem gebruiksvriendelijk ontworpen is, zodat mensen geen hindernissen ervaren bij het stemmen. Dit mag in het geval van itsme^® geen probleem zijn. De manier waarop de itsme^®-gebruiker zich online identificeert, verloopt steeds op dezelfde wijze. De itsme^®-app heeft alle technische capaciteiten in huis om mensen makkelijk, veilig en anoniem te laten stemmen. itsme^® garandeert wel uw identiteit, maar er bestaat geen enkele link tussen de app en de registratie van uw stem zelf.

DOWNLOAD DE STUDIE

Welke oplossingen ook gekozen worden, het rapport van de VUB en ULB maakt duidelijk dat de acties niet beperkt mogen blijven tot louter technische hervormingen. Men moet ook bereid zijn om het burgerschap en de verhouding tussen kiezers, verkozenen en instellingen aan het begin van de 21ste eeuw onder de loep te nemen. Stemmen is slechts één van de actiemiddelen van de burgers. Er bestaan ook andere vormen van participatie die de democratie levend houden, zoals burgerbevragingen of ondertekenen van petities. De studie van itsme^®, VUB en ULB wil daarom de nodige aandacht besteden aan álle vormen van burgerparticipatie. De drie partners zullen in de loop van 2022 dan ook een tweede luik opstarten van het onderzoeksproject, met als doel een gedetailleerd rapport op te stellen over de nieuwe fora van burgerparticipatie die zich ontwikkelen binnen het Belgische politieke systeem. Nadien is het aan de politici om te beslissen welke wegen kunnen leiden naar meer politieke participatie in ons land.